του Χρήστου Λάζου, ιστορικού
Τα εμπρηστικά κάτοπτρα του Αρχιμήδη: Ένα από τα πιο σημαντικά επιτεύγματα του Αρχιμήδη με τα οποία συγκεντρώνοντας και εστιάζοντας τις ηλιακές ακτίνες κατέκαυσε τα πλοία των Ρωμαίων, που πολιορκούσαν τις Συρακούσες
Αναμφίβολα το πιο πολυσυζητημένο επίτευγμα του Αρχιμήδη, αυτό που πέρασε στη χώρα του μύθου και ξανάγινε πραγματικότητα με τα πειράματα του Ιωάννη Σακά, είναι η κατασκευή των ηλιακών κατόπτρων, με τα οποία συγκεντρώνοντας και εστιάζοντας τις ηλιακές ακτίνες κατέκαυσε τα πλοία των Ρωμαίων που πολιορκούσαν τις Συρακούσες, εξ’ ου και η ονομασία τους «εμπρηστικά κάτοπτρα». Για το θέμα αυτό έχω αφιερώσει τέσσερα κεφάλαια στο έργο μου για τον Αρχιμήδη, αλλά εδώ εντελώς συνοπτικά επιχειρώ μια ενημέρωση του αναγνώστη στο ιστορικό αυτού του κατορθώματος.
Η εξιστόρηση της υπόθεσης ταυτίζεται και αποτελεί μέρος της επιστήμης που οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν «οπτική», συμπλήρωμα της οποίας ήταν η «κατοπτρική». Γνωρίζουμε σήμερα πολλά έργα Ελλήνων, που γράφτηκαν γύρω από το θέμα της οπτικής, τα περισσότερα των οποίων έχουν χαθεί.
Ανάμεσα σε αυτά ανήκει το απολεσθέν σύγγραμμα του Αρχιμήδη Κατοπτρικά, που αναφέρουν οι Ολυμπιόδωρος, Ψελλός, Θέων και Απουλήιος, οι οποίοι περιγράφουν και την πυρπόληση των ρωμαϊκών πλοίων από τον Αρχιμήδη. Τρεις ακόμη αρχαίοι ιστορικοί περιγράφουν με λεπτομέρειες την πολιορκία των Συρακουσών το 212 π.Χ., από τους Ρωμαίους, και τα τεχνικά επινοήματα του Αρχιμήδη που βοηθούσαν στην δραστική άμυνα της πατρίδος του. Πρόκειται για τους Πολύβιο (Ιστορίαι), Πλούταρχο (Βίοι Παράλληλοι, Μάρκελλος) και Λίβιος Τίτος (Ιστορία από κτίσεως της Ρώμης).
Προφανώς στη διάρκεια αυτής της πολιορκίας επινόησε ο Αρχιμήδης το ατμοτηλεβόλο και τους τεράστιους καταπέλτες που τον χρεώνουν, όπως ακόμη τους τεράστιους γερανούς που πετούσαν μεγάλες πέτρες στις σαμβύκες των Ρωμαίων και τις βούλιαζαν ή τις αρπάγες του, που σήκωναν τα ρωμαϊκά πλοία στον αέρα και τα διέλυαν στα βράχια. Και επιπρόσθετα σε όλα αυτά χρησιμοποίησε τα εμπρηστικά κάτοπτρα.
Από το 212 π.Χ. που με δόλο κατακτήθηκαν οι Συρακούσες και σκοτώθηκε ο Αρχιμήδης έως το 1973 που ο I. Σακάς επανέλαβε το πείραμα της καύσης του ρωμαϊκού στόλου, το γεγονός είχε λάβει μυθολογική χροιά και ένας μεγάλος αριθμός επιστημόνων και ιστορικών είχε διχαστεί επί αιώνες παίρνοντας θέση είτε θετικά ή αρνητικά.
Στα 1200 μ.Χ. ο Ιωάννης Ζωναράς ανέφερε ότι ο Πρόκλος Διάδοχος τον 5ο μ.Χ. αιώνα, χρησιμοποιώντας την ίδια μέθοδο κατέκαυσε τον στόλο των βαρβάρων που πολιόρκησαν την Κωνσταντινούπολη. Θετική άποψη απέναντι στο γεγονός είχε λάβει και ο Roger Bacon στα 1250 και ο Buffon στα 1747.
Στο όλο θέμα εστιάζεται από το 1966 ο I. Σακάς με τα πρώτα εργαστηριακά πειράματά του αναφορικά με τους διάφορους φακούς που είχε πιθανότατα χρησιμοποιήσει ο Αρχιμήδης. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο I.
Σακάς ποτέ δεν αμφέβαλλε για την αλήθεια του γεγονότος της καύσεως των ρωμαϊκών πλοίων. Σε μια πρώτη δημοσίευσή του στο θέμα σημειώνει: «Ο Αρχιμήδης ηδύνατο να κατακαύσει τα πλοία του στόλου των Ρωμαίων, συγκεντρών την ηλιακήν ακτινοβολίαν έπ’ αυτών μέσω κυλινδρικών είτε επιπέδων κατόπτρων.
Κατά πάσα πιθανότητα, όμως εχρησιμοποίησεν επίπεδα κάτοπτρα, γραμμικών διαστάσεων περί το μέτρον ή κατά τι μεγαλύτερων αυτού, εις συστήματα συγκεντρώσεως εξ 100 και πλέον κατόπτρων. Έκαστον σύστημα ηδύνατο να χρησιμοποιηθεί εις απάσας τας αποστάσεις από τας πλησίον μέχρι των 100 μ. απ’ αυτούς».
Φανταστική απεικόνιση του Αρχιμήδη και των εμπρηστικών κατόπτρων
Πάνω σε αυτό το σκεπτικό διεξήγαγε τρία πειράματα: στις 24-6-1973, με 50 επίχαλκα επίπεδα κάτοπτρα γυάλινα, διαστάσεων 1,70 x 0,69 μ., στις 17-7-1973 με 100 κάτοπτρα και στις 22-7-1973 με 130 κάτοπτρα.
Όλα έλαβαν χώρα στις υπώρειες του Υμηττού, στην Ηλιούπολη. Και στα τρία πειράματα, ο «στόχος», πισσωμένο κόντρα πλακέ και λευκή ξυλεία, σε μέση απόσταση των 100 μ., πήρε φωτιά αμέσως και κάηκε σε 1 λεπτό.
Τα πειράματα αυτά είχαν μεγάλη απήχηση ιδιαίτερα στον επιστημονικό κόσμο και το Τ.Ε.Ε. με δημοσίευμα του Ευαγγ. Σταμάτη προανάγγελλε την δημόσια εκτέλεση σχετικού πειράματος, το οποίο έλαβε χώρα τελικά στις 6 Νοεμβρίου 1973 στο Κέντρο Εκπαιδεύσεως Παλάσκα στο Σκαραμαγκά.
Πριν την τελική είχαν προηγηθεί τέσσερις επιτυχείς καύσεις στόχων σε αποστάσεις από τα κάτοπτρα 40, 55, 75 και 100 μέτρων. Στην τελική δημόσια απόπειρα χρησιμοποιήθηκαν 70 επιχαλκωμένα γυάλινα κάτοπτρα, διαστάσεων 1,70 x 70 μ. Ο «στόχος» ήταν ένα ομοίωμα ρωμαϊκού σκάφους, μέσα στη θάλασσα, ευρισκόμενο σε απόσταση 55 μ. Παρά τη συννεφιά, μόλις συγκεντρώθηκαν οι ηλιακές ακτίνες πάνω στο ομοίωμα, εντός δευτερολέπτων άρχισε να βγάζει καπνούς και μέσα σε τρία λεπτά είχε καεί.
Η επιτυχία του πειράματος έγινε άμεσα γνωστή από τον ελληνικό και ξένο τύπο και πλήθος δημοσιευμάτων παρουσιάστηκε σε διάφορα περιοδικά. Οι περισσότεροι ανέφεραν ότι ο I. Σακάς, «στα χνάρια του Αρχιμήδη» επαλήθευσε ένα γεγονός που αμφισβητείτο. Ο Ι. Σακάς μετά από 2.000 χρόνια περίπου ακολούθησε τα χνάρια του μεγάλου προγόνου υλοποιώντας τα μηχανικά του κατορθώματα:
Από τον Αρχιμήδη στον Πρόκλο και δια μέσου του Σακά πάλι στον Αρχιμήδη. Η ιστορία των τεχνολογικών επιτευγμάτων των αρχαίων Ελλήνων εύρισκε στον I. Σακά τον πρώτο και ίσως τον πιο μεγάλο θιασώτη της. Με τα επόμενα πειράματα και ανακατασκευές του για τα έργα του μεγάλου μηχανικού εμπέδωσε τη φήμη ότι βάδιζε «στα χνάρια» εκείνου. Ουσιαστικά άφηνε μεγάλη παρακαταθήκη για μας τους νεώτερους μελετητές της αρχαίας ελληνικής τεχνολογίας, και ο αναπάντεχος θάνατός του το Νοέμβριο του 2000 άφησε ένα δυσαναπλήρωτο κενό (28).
Το θέμα των οπτικών οργάνων και μηχανισμών των αρχαίων Ελλήνων δεν κλείνει εδώ. Χρειάζεται να αναπτυχθεί ακόμα περισσότερο και να περιλάβει όλα όσα θαυμαστά επινόησαν οι μεγάλοι μηχανικοί, όπως τις διόπτρες, και κάτι ακόμα που ακούγεται ως ψέμα: την κατασκευή από τον Ήρωνα της πρώτης μορφής μιας σύγχρονης θυρο-τηλεόρασης!
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1. Ορφέας, Λιθικά (ή Περί Λίθων), στιχ. 171-179.
2. Σχο ίδιο, στιχ. 171-185.
3. Για τη ζωή του Διονύσιου δεν γνωρίζουμε τίποτα. Ονομάστηκε Περιηγητής λόγω των πολλών ταξιδιών του. Άλλα έργα του είναι το Περιηγήσεις ή Οικουμένης Περιήγησις και το Ανάπλους του Θρακικού Βοσπόρου. Βλ. Χρήστου Δ. Λάζου, Ναυτική Τεχνολογία στην αρχαία Ελλάδα (εκδ. Αίολος, Αθήνα, 1996) σελ. 231-233 (για τα έργα του) και Ε. Η. Bunbury, A History of Ancient Geography Π, (London, 1879), σελ. 470- 490.
4. Πολυδεύκης, Ονομαστικόν, Χ, 57.
5. Χρήστος Δ. Λάζος, Γραφή, τότε που δεν υπήρχε το χαρτί (εκδ. Ανατολικός, Αθήνα, 2002), σελ. 103-110 για τα κερωμένα πινακίδια.
6. Αριστοφάνης, Νεφέλαι, στιχ. 754 κ. εξής.
7. Αναφέρεται στην ηλιακή αντανάκλαση.
8. Εννοεί τον Σείριο.
9. Όμηρος, Ιλιάδα, Ε 1.
10. Ευστάθιος, Παρεκβολές στην Οδύσσεια και την Ιλιάδα, τομ. 1, Ε, 1.
11. Το σημαντικότερο έργο του είναι οι Χιλιάδες (ή Βίβλος Ιστοριών) γνωστό και με τον τίτλο Ιστορίαι. Είναι διαιρεμένο σε 660 κεφάλαια και αποτελείται από 12.674 πολιτικούς στίχους, και όπως σημειώνεται: «…πρόκειται για ένα κολοσσιαίο φιλολογικϊστορικό Υπόμνημα…» Βλ. Tusculum-Λεξικό, τομ. 1, σελ. 469-472.
12. Allegoriae Iliadis. J. F. Boissonade, Tzetzae allegoriae Iliadis (1851) ανατ. 1967 με σχόλια. Επίσης Ευαγγ. Σταμάτης (επιμέλεια), Άπαντα Αρχιμήδους, τομ. Α’, μερ. Α’, σελ. 212-215, αρχαίο και νέο κείμενο σε μετάφραση Ευαγγ. Σταμάτη.
13. Βλ. π.χ. ένα εντελώς πρόσφατο δημοσίευμα: Χρήστος Δ. Λάζος, Ο Φάρος της Αλεξάνδρειας: ένα τεχνολογικό θαύμα, Ανεξήγητο, τευχ. 172 (Δεκ. 2002), σελ. 148-155.
14. Roger Bacon, The Opus Majus of (αγγλική μετάφραση από τον Robert Belle), Burke, University of Pennsylvania Press Phil., 1928, τομ. 2. εδώ τόμος ΙΙ, σελ. 580-582.
15. Βλ. Magia Naturalis, εκδ. του 1658 πλήρης, που στα αγγλικά έφερε τον τίτλο Natural Magick, και αποτελείτο από 20 βιβλία. Η έκδοση του 1658 επανεκδόθηκε στη Νέα Υόρκη από τις εκδόσεις Basic Books το 1957 και προλογιζόταν από το γνωστό ερευνητή και επιστήμονα Derek de Solla Price.
16. Guillaume Libri, Histoire des Sciences Mathematiques en Italie depuis la Renaissance des Lettres, Jusqu’ a la Fin du Dix-Septieme Siecle. Paris, 1835.
17. Στο ίδιο, σελ. 46.
18. Bonaventure Abat, Philosophical Diversions, Paris 1763, σελ. 361.
19. Στο ίδιο.
20. Εκτεταμένες πληροφορίες για το θέμα βλ. Χρήστος Δ. Λάζος, Η περιπέτεια της Τεχνολογίας στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1999, σελ. 159- 191.
21. Το πλήρες όνομά του ήταν Abu Abdallah Muhammad ibn-Muhammad ibn-Abdallah ibn-Idris. «Idris» (ή Edris) ήταν το όνομα του προ-πάππου του και ήταν απόγονος ηγεμόνων της Αφρικής.
22. Το κείμενο προέρχεται από το Idrisi, III, iv, (ed. Dozy, σσ. 166) και παρατίθεται από τον L. Sprague de Camp, The Ancient Engineers, σελ. 129-130.
23. Βλ. Χρήστος Δ. Λάζος, Τηλεπικοινωνίες των αρχαίων Ελλήνων, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1998.
24. Βλ. Χρήστος Δ. Λάζος, Η ιδέα της πτήσης στην ελληνική σκέψη, εκδ. Αίολος, Αθήνα 2003, σελ. 39-53.
25. Ο συγγραφέας αναφέρεται εδώ στη θεωρία του ηλιοκεντρικού συστήματος που διατύπωσε ο Αρίσταρχος ο Σάμιος, την οποία πρότεινε ως δική του επινόηση ο Κοπέρνικος, ενώ ο Γαλιλαίος διώχθηκε για την άποψή του ότι η γη κινείται (περί τον ήλιο).
26. Ε. Μ. Φόστερ, Φάρος και Φαρίσκος. Ιστορίες της Αλεξάνδρειας, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1991, σελ. 34-35.
27. Peter A. Clayton, Ο Φάρος τη Αλεξάνδρειας, στο P. Clayton – M. Price (επιμέλεια). Τα Επτά Θαύματα του Αρχαίου Κόσμου, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1994, σελ. 175-176.
28. Εκτεταμένη αναφορά στο θέμα, βλ. Χρήστος Δ. Λάζος, Αρχιμήδης ο Ευφυής Μηχανικός, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1995, σελ. 49-141.
